پایان سال‌ها دانش‌اندوزی و چندین ترم دانشجویی و گذراندن واحدهای عمومی و اختصاصی با نگارش و ارائه یک پایان‌نامه پر و پیمان و کسب نمره عالی از آن شیرین‌ترین خاطره دوران تحصیلی کارشناسی ارشد یا دکتری خواهد بود، اگر در انتخاب موضوع پایان‌نامه و کیفیت پژوهش خود دقت و هوشمندی به خرج دهیم و با رعایت اصول نگارش آن درست و استاندارد عمل کنیم. شاید در نگاه اول این مرحله از تحصیل دشوار به‌نظر برسد، اما اگر در مسیر علاقه‌مندی و توانمندی‌مان پیش برویم، راه بر ما هموار و آسان خواهد شد. بنابراین لازم است ده نکته مهم و ضروری را در انتخاب موضوع پایان‌نامه در نظر بگیریم.

نکته اول: علاقه داشتن

نخستین گام برای آغاز این مسیر، که مهمترین آن برای انتخاب موضوع پایان‌نامه است، علاقه است. علاقه به موضوعی خاص انگیزه مطالعه جدی و عمیق شما در زمینه پژوهش خواهد بود و از دلسردی و خستگی‌تان برای ادامه کار طولانی تحقیق جلوگیری خواهد کرد. پس با در نظر گرفتن علایق‌تان شروع به جستجو کنید.

نکته دوم: مطالعه اجمالی

نخستین گام عملی در انتخاب موضوع پایان‌نامه مطالعه است؛ منابع اطلاعاتی مختلف را شناسایی کنید؛ کتاب، ژورنال، اینترنت و… برای یافتن منابع بهتر می‌توانید به پایان‌نامه‌های گذشته نیز رجوع کنید تا از پیشنهادهای پژوهشگران پیشین برای رسیدن به منابع اصلی حوزه تخصصی‌تان آگاه شوید و سریع‌تر بتوانید فهرستی از بهترین و معتبرترین منابع قابل استناد تهیه کنید (معمولا در آخرین فصل پایان­‌نامه­‌ها بخشی به نام «پیشنهادهایی برای پژوهش­‌های بیشتر» وجود دارد). البته امروزه اینترنت جستجوی هر دیتایی را آسان کرده و سرعت دستیابی به نتیجه دلخواه را به‌شدت افزایش داده است. یکی از بهترین و ساده‌ترین موتورهای جستجو برای دسترسی به مقالات، Google Scholar است که با جستجوی کلمات کلیدی در آن به‌راحتی می‌توانید به نتیجه برسید. فراموش نکنید که با دنبال کردن اخبار روز و پیگیری موضوعات همایش‌ها و سمینارهای مرتبط با حوزه تخصصی‌تان می‌توانید به‌روزترین مسائل را پیدا کنید و از نو و جذاب بودن موضوع پایان‌نامه‌تان مطمئن شوید. همچنین می‌توانید با مراجعه به پایگاه‌های مربوط به پژوهش‌های جاری و وبسایت‌های دانشگاه‌های معتبر دنیا فهرست پایان‌نامه‌های گذشته را مرور کنید و منابع به کار برده شده در آن‌ها را بشناسید. در طول جستجو و بررسی منابع از یادداشت کردن نکات مهم و جالب و تهیه فهرست از موضوعاتی که به ذهن‌تان می‌رسد، غافل نشوید.

در پایان این مرحله شما حجم بسیار زیادی از اطلاعات درباره موضوعات مورد علاقه‌تان را در اختیار دارید، پس لازم است ریزبینی و دقت بیشتری به خرج دهید و با بررسی بیشتر به انتخاب نهایی نزدیک‌تر شوید.

نکته سوم: تسلط داشتن

حوزه تخصصی خودتان را مشخص کنید؛ حوزه‌ای که ضمن علاقه به آن، از تسلط و توانایی کافی برای تجزیه و تحلیل و ارتباط با جامعه مورد تحقیق برخوردار باشید. حوزه‌های گوناگون را بررسی کنید و موضوعی را انتخاب کنید که درباره آن اطلاعات و مطالعه نسبتا خوبی تاکنون داشته‌اید تا مجبور نباشید زمان زیادی برای آشنایی اولیه و لازم با موضوع صرف کنید.

نکته چهارم: ارزشمند بودن

در حوزه تخصصی مورد علاقه‌تان موضوعات ارزشمند را انتخاب کنید؛ موضوعی که در سطح جامعه داخلی و حتی بین‌المللی باارزش باشد و در این میان موضوعات جدیدتر و منحصربه‌فردتر اولویت دارند. موضوعات تکراری جذاب نیستند و از ارزش کار محقق می‌کاهند.

نکته پنجم: منطقی، کاربردی و اجرایی بودن

در انتخاب موضوع پایان‌نامه به منطقی بودن آن و در پژوهش‌های بنیادی، به کاربردی بودنش دقت کنید؛ جذاب بودن نام‌ها و واژه‌ها شما را نفریبد، مهم راهگشا بودن موضوع در حل مسائل جامعه و قابلیت انجام دادن آن است؛ پژوهش باید امکان اجرا و رسیدن به نتیجه منطقی را داشته باشد و در انجام دادنش با مشکلات غیرعادی دست و پنجه نرم نکنید و زمان را از دست ندهید؛ مثلا بررسی کنید که منابع تحقیق یا اطلاعات مورد نیاز آن قابل دسترسی باشند و بتوان از چند روش برای پژوهش و گردآوری اطلاعات استفاده کرد.

نکته ششم: مساله بودن

موضوع باید درگیر مساله مهمی باشد و پرسش‌هایی را در بر بگیرد تا پژوهشگر با طرح فرضیه‌هایی در پی پاسخگویی به آن‌ها برای حل مساله اصلی باشد و حتی مساله یا مسائل دیگری را از دل پژوهش بیرون بکشد؛ پرسش‌هایی مشخص، هدفمند و عینی تا امکان انجام دادن پژوهش‌هایی دیگر را در همان حوزه فراهم کند؛ پرسش‌هایی جدید که برای پاسخ به آن‌ها راه‌حل‌های علمی و مناسب وجود داشته باشد و زمینه تحقیقی جدیدی را در سلسله مراحل تحقیق در حوزه تخصصی مورد نظر ایجاد کند، همان‌گونه که ممکن است تحقیق شما در ادامه پژوهشی در گذشته باشد.

نکته هفتم: توجه به شرایط و محدودیت‌ها

شرایط هر پژوهش بسته به رشته تحصیلی و دانشگاه متفاوت است و ممکن است دانشجو با محدودیت‌هایی در این کار مواجه باشد، بنابراین پیش از انتخاب موضوع پایان‌نامه باید همه این موارد را در نظر گرفت؛ برای مثال، برای تحویل پایان‌نامه چقدر زمان دارید؟ حداقل و حداکثر تعداد واژگان متن پژوهش چقدر باید باشد؟ آیا مجبورید از بین موضوعات از پیش تعیین شده خاصی موضوع‌تان را انتخاب کنید؟ آیا باید از منابع خاصی استفاده کنید؟ و آیا دسترسی به منابع مورد نیازتان آسان است؟ و…

بررسی دقیق این موارد با کمک استاد راهنما به شما کمک خواهد کرد که سریع‌تر موضوع‌تان را انتخاب کنید.

نکته هشتم: تصمیم‌گیری

اگر نکات پیشین را رعایت کرده باشید، شما اکنون فهرستی از موضوعات مختلف و نیز منابع متعدد و معتبر مرتبط با آن‌ها دارید. در این مرحله باید فهرست موضوعات‌تان را با دقت و واقع‌بینانه‌تر بررسی کنید و آن‌هایی را که امتیاز کمتری در ذهن‌تان دارند، حذف کنید تا دو سه موضوع باقی بماند؛ برخی موضوعات ممکن است دشوار و غیرقابل انجام باشند. سپس منابع اطلاعاتی موضوعات باقیمانده را نیز بررسی کنید و انتخاب‌های‌تان را به یک یا دو استاد راهنما بگویید و با آن‌ها مشورت کنید. پرسش‌ها و فرضیه‌های تحقیقات را نیز با استاد راهنمای‌تان در میان بگذارید و پس از تایید همه موارد به انتخاب نهایی برسید.

نکته نهم: مشخص کردن مسیر تحقیق

پس از انتخاب موضوع پایان‌نامه باید مسیر تحقیق‌تان را مشخص کنید که شامل روش تحقیق، جامعه پژوهشی، شیوه نمونه‌گیری، ابزار گردآوری اطلاعات، روش‌های آماری و آزمون‌ها، اجرای مرحله عملی، تدوین گزارش تحقیق و نتایج آن با تجزیه و تحلیل نهایی، نوشتن مشکلات و محدودیت‌های تحقیق و ارائه پیشنهادهایی برای تحقیقات بعدی است.

نکته دهم: محدود کردن دامنه تحقیق

نکته مهم دیگر پس از انتخاب موضوع پایان‌نامه محدود کردن دامنه موضوع از نظر ماهیتی، زمانی، مکانی و جامعه آماری است. برای این منظور لازم است به نکات زیر توجه کنید:

– مطالعه متون علمی برای یافتن فضاهای خالی برای تحقیق در آن موضوع

– بیان موضوع محدود شده در قالب عبارت «عنوان پایان‌نامه»

– مشورت مجدد با استادان مربوطه درباره موضوع محدود شده

– تایید موضوع نهایی پس از انجام دادن اصلاحات لازم در عنوان

– مطالعه مجدد متون علمی برای یافتن و تدوین مساله پژوهش

– نوشتن پرسش‌ها و فرضیه‌های مناسب برای تحقیق

– مشورت با استادان و تایید مساله‌ها و فرضیه‌ها

گفتنی است اگر پس از انتخاب موضوع پایان‌نامه متوجه شدید که در انتخاب موضوع اشتباه کرده‌اید یا موضوع شما قدرت و جذابیتی را که توقع داشتید، ندارد، می‌توانید آن را تغییر دهید؛ البته به زمان مورد نیازتان برای تحقیق جدید دقت کنید و از استاد راهنمای خود کمک بگیرید.